شأن نزول سوره بقره

شماره سوره: 2
ترتیب نزول: 87

محل نزول: مدینه
سال نزول: بعد از هجرت

جزء: 1
تعداد آیات: 286

تعداد کلمات: 6156
تعداد حروف: 26256

تعداد لفظ الله: 288
معانی سوره: شکر و سپاس
بقره به معنی گاو است و منظور از گاو، گاو بنی اسرائیل است که یک داستان زیبا و جالبی دارد.
نامهای دیگر سوره: قسطاط القرآن، سنام القرآن، با سوره آل عمران تواما.

ویژگی سوره: بزرگترین سوره قرآن (۵-۲ جزء)، بزرگترین آیه قران (آیه ۲۸۲)، بیشترین احکام فقهی را دارد. این سوره را سوره مثلثها می نامند، وجود آیت الکرسی در این سوره.

موضوعات کلی سوره: مسایل اعتقادی زیر بنایی و ایدئولوژی اسلام – تشریح قانون گذاری و بیان احکام فقهی – مسایل معنوی و اخلاقی فردی – اجتماعی و قرآن شناسی – تشویق به جهاد داستان بنی اسرائیل و خلقت حضرت ادم، هاروت و ماروت و طاقوت و جالوت.

نامها و اوصاف سوره

سوره بقره به نامها و صفاتى موسوم شده است، مانند:


1- بقره: شهرت سوره به این نام بر اثر اشتمال آن بر داستان گاو بنى اسرائیل است که در آیات 67 تا 73 این سوره آمده و این نام مشهور، علم بالغبه است و کاربرد آن در احادیث معصومین (علیهم السلام) از باب همراهى با مصطلح توده مردم است، نه از باب تسمیه، زیرا اولا، نام گذارى سوره ها توقیفى نیست و هیچ دلیلى نیز در دست نیست که این سوره را معصومین (علیهم السلام) به نام بقره نامیده باشند و ثانیا، بعید است چنین سوره اى که معارفى والا و حکمى عمیق و احکامى فراوان در بر دارد به نام حیوانى نامیده شود و یا سوره انعام که مشتمل بر چهل احتجاج توحیدى است به نام چهارپایان موسوم شده باشد و یا سوره نمل که معارف عمیق و قصص بسیارى از پیامبران (علیهم السلام) را در بر دارد به نام مورچه و همچنین سوره مبارکه مائده که بر اثر اشتمال آن بر آیه ولایت شایسته نام سوره ولایت است به سبب تبیین سفره بنى اسرائیل به مائده موسوم شده باشد.
برخى مفسران شیعه و اهل سنت نیز به همین دلیل، از عنوان سوره البقره احتراز جسته، به جاى آن، عنوان السوره التى یذکر فیها البقره را برگزیده اند. در برخى روایات نیز از این سوره به عنوان السوره التى... یاد شده و از گفتن سوره البقره نهى شده است. جناب آلوسى مى گوید:
ممکن است گفتن سوره البقره در صدر اسلام بر اثر استهزاى کافران، مکروه بوده است و بعد از ساطع شدن نور اسلام، نهى مزبور برطرف شده و بدون انکار، شیوع یافته و حدیث هم در جواز آن وارد شده است.



2 و 3 - ذروه و سنام قرآن: ذروه و سنام به معناى نقطه برجسته، ممتاز و نمایان یک شى ء است. پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) از این سوره با این دو نام یاد کرده اند: البقره سنام القرآن و ذروته.


4- فسطاط قرآن: وصف سوره بقره با عنوان خیمه قرآن بر اثر اشتمال آن بر اصول اعتقادى و فروع عملى فراوان است. پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) این سوره با این وصف ستوده است: السوره التى یذکر فیها البقره، فسطاط القرآن.


5- سید قرآن: چون توحید داراى بلندترین جایگاه در معارف الهى است، این سوره بر اثر اشتمال بر آیات برجسته توحیدى، مانند آیه الکرسى، بدین صفت موصوف شده است. از سوى دیگر چون سید هر مجتمعى مئونه و هزینه آنان را تحمل مى کند و معونه و کمک به آنان را به همراه دارد و از جهت دیگر، سید هر گروهى خادم آنهاست و این سوره طولانى هزینه نیل به معانى بسیارى از سوره ها را تحمل کرده، در ادراک ره آورد آنها خدمت به سزایى دارد، مى تواند سید آنها باشد.


6- زهراء: در برخى روایات سوره بقره و آل عمران با نام الزهروان، یعنى دو سوره درخشان و تابناک یاد شده است.

خطوط کلى معارف سوره

1- نبوت عامه، تحریف کتب آسمانى پیشین، تحدى، اعجاز و عظمت قرآن کریم.
2- تاریخ پیامبران بزرگ الهى، مانند حضرت ابراهیم و حضرت موسى (علیهما السلام).
3- خلافت الهى انسان و خضوع فرشتگان در برابر انسان کامل.
4- اوصاف پرهیزکاران، منافقان و کافران به ویژه یهود و کارشکنى هاى آنان در برابر اسلام.
5- ارزش و جایگاه شهید و شهادت.
6- احکام عبادى ؛ مانند نماز (و تحویل قبله)، روزه (و ماه مبارک رمضان).
7- احکام خانواده ؛ مانند رضاع، طلاق، وصیت و ارث.
8- احکام اقتصادى، مانند انقاق، تجارت، دین، ربا و تنظیم اسناد مالى.
9- احکام اجتماعى ؛ مانند جهاد و دفاع، نفى اکراه در دین و...
10- احکام کیفرى ؛ مانند قصاص.
11- احکام خوراکیها؛ مانند تحریم گوشتهاى حرام و شراب.
قرطبى از ابن العربى نقل مى کند:
از بعضى مشایخ خود شنیدم که مى گفت: در سوره بقره هزار امر، هزار نهى، هزار حکم و هزار خبر وجود دارد.


هدف سوره

گرچه آیات این سوره به تدریج نازل شده و مشتمل بر موضوعات گوناگون است، ولى از آنجا که هر سوره به منزله فصلى از فصول قرآن کریم و در نتیجه داراى هدف و پیام واحد است، این سوره نیز داراى غرض واحد و جامعى خواهد بود.
هدف واحدى که مى توان از مباحث متنوع این سوره انتزاع کرد این است که مقتضاى بندگى خداى سبحان، ایمان به همه پیامبران و همه کتابهاى آسمانى است و بر این اساس، کافران و منافقان را بر اثر نداشتن ایمان مذمت مى کند و اهل کتاب را به خاطر بدعتهایشان، از جمله تفرقه در دین خدا و فرق گذاشتن بین پیامبران، ملامت مى کند و احکامى را که ایمان به آنها مقتضاى اسلام بیان مى کند.
انسجام و هماهنگى صدر و ذیل سوره بقره شاهد این مدعاست، در اولین آیات آن سخن از ایمان پرهیزکاران به غیب و کتابهاى آسمانى و کفر و انکار کافران و منافقان نسبت به این حقایق است و در پایان سوره نیز سخن از ایمان رسول و مومنان به وحى ، فرشتگان و رسولان الهى و عدم تفریق بین مرسلین است.